Dickens Hard Times

Simone Bassie en Michel Dijkstra, 'Wereldklassiekers : Moeilijke tijden van Charles Dickens'. Filosofie Magazine.

*Volgens schoolmeester Gradgrind uit de roman /Moeilijke tijden/ van Charles Dickens is efficiency de belangrijkste levensles. Doe wat je het meeste oplevert, en vermijd nutteloze zaken als poëzie en literatuur. Maar is het leven dan nog wel de moeite waard? *
**
*‘Het fundamentele principe van Gradgrinds filosofie van efficiency was dat er voor alles betaald moest worden. Niemand mocht iemand helpen of iets geven, zonder dat er voor betaald werd. Dankbaarheid moest afgeschaft worden, en alle deugden die daaruit voortvloeien, hoorden niet te bestaan. Elke centimeter van het menselijk bestaan, van de geboorte tot de dood, zou een transactie moeten zijn. En als we op die manier niet in de hemel kwamen, dan zou dat geen politiek-economische plaats zijn en hadden we daar niets te zoeken.’ *
*Zo beschrijft Charles Dickens de levensovertuiging van Meneer Gradgrind, een hoofdpersoon van zijn roman Moeilijke tijden. De opvatting dat alles een transactie moet zijn, is een verwaterde vorm van het utilisme van de filosoof Jeremy Bentham (1748-1832). Met zijn satirische roman leverde Dickens kritiek op diens ideeën. Volgens het utilisme is de mens een wezen dat geluk wil verwerven en pijn wil vermijden. Bentham was ervan overtuigd dat je geluk kunt kwantificeren. Wat een mens gelukkig maakt, of het nu het lezen van poëzie is, of hinkelen, doet er niet toe. Het gaat louter om het effect: welke handeling levert het meeste genot op? Volgens Bentham kun je aan de hand daarvan ook een sociale ethiek construeren; namelijk door te berekenen welke handelingen het meeste geluk voor zoveel mogelijk mensen oplevert. Bentham was ervan overtuigd dat je door middel van zo’n berekening tot de meest rechtvaardige en rationele beslissingen kwam, onder andere op het gebied van de rechtspraak en de economie.*
*In Moeilijke tijden voert Dickens de ideeën van het utilisme door tot in het absurde. De politicus en schoolmeester Gradgrind gebruikt het utilisme namelijk niet alleen als een methode om economische rapporten op te stellen, maar als levensfilosofie. In de omgang met zijn medemens – inclusief zijn eigen vrouw en kinderen – laat hij zich leiden door kosten-batenanalyses. Zijn lijfspreuk luidt dan ook: ‘Het enige wat we in deze wereld nodig hebben, zijn de feiten!’ Voor de wereld van gevoelens en poëzie staat hij niet open. Gradgrinds goed bedoelde poging om zijn kinderen volgens zijn ideaal op te voeden, heeft echter desastreuze gevolgen. Behalve de idealistische Gradgrind is overigens ook het stadje waarin hij woont, Coketown, een toonbeeld van efficiëntie. Er wordt continu geproduceerd: een zakenman beschouwt zelfs de rook uit de kolenfabrieken als nuttig voor zijn longen.*
*Voor de moderne Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum vormde Moeilijke tijden de inspiratie tot het schrijven van Poetic Justice, een verhandeling over de literaire verbeelding en het publieke leven. Met dit boek wilde zij een filosofische rechtvaardiging van Dickens afwijzing van het utilisme presenteren. Zij stelt dat Dickens vijanden ook de hare zijn. Nussbaum maakt echter duidelijk dat ze zich niet tegen de filosofische theorieën van het utilisme richt, maar tegen de veel minder subtiele vormen van utilistisch denken die tegenwoordig in de economie, politiek en de rechtspraak worden gehanteerd. Haar grootste bezwaar tegen deze denktrant is dat zij empathische verbeeldingskracht missen, waardoor de individuele, unieke mensenlevens allemaal over één kam worden geschoren.*
zie verder in Filosofie Magazine